Монголын говийн тухай 5 баримт
Бараг 1.3 сая хавтгай дөрвөлжин километр газар нутгийг хамарсан говь цөл нь Хятад, Монгол хоёрыг хамарсан Азийн хамгийн том, дэлхийн хэмжээнд тав дахь том цөл юм. Монгол хэлнээс гаралтай нэр нь зүгээр л "Усгүй газар" гэж орчуулагддаг бол Хятад хэлээр хааяа "Хан-хал" буюу Хуурай тэнгис гэж нэрлэдэг. 1920-иод онд Америкийн байгалийн түүхийн музейн экспедиц дэлхийн анхны батлагдсан үлэг гүрвэлийн өндөгийг олсноор цөл дэлхий дахины анхаарлыг татсан. Энэ нийтлэлд бид энэхүү гайхамшигтай байгалийн гайхамшгийн талаар бага мэддэг баримтуудыг судлах болно.
1. БҮГДЭЭР ЭЛСТЭЙ БИШ
Говь цөлийн газрын гадаргын ихэнх хэсэг нь элсэрхэг биш боловч нүцгэн чулуулгийн тогтоц, хайрган тэгш тал, бартаатай газар нутгаас бүрддэг. Борооны сүүдэрт элсэн цөлийн хувьд энэ нь Энэтхэгийн далайгаас ирж буй чийглэг муссон салхины бүс нутагт хүрэхэд саад болж буй Гималайн нуруунд оршин тогтнох өртэй юм. Энэ чийгийн дутагдал нь түүний хуурай нөхцөлд нөлөөлдөг. Цөлийн ердөө 5 орчим хувь нь элсэн манханаар бүрхэгдсэн байдаг ба гол төлөв Хонгорын элс, Молцог элс зэрэг тодорхой газруудад байдаг. Ландшафтын үлдсэн хэсэг нь хатуу ширүүн цөлийн орчинд дасан зохицсон тунамал чулуулаг эсвэл хуурай өвсөөр тодорхойлогддог. Говь нь хуурайшилттай хэдий ч эдгээр хүнд хэцүү нөхцөлд амьдрахад тусгайлан зохицсон олон төрлийн ургамал, амьтны амьдралыг дэмждэг.
2. ХАЛУУН ХҮЙТЭН БАЙНА
Өвлийн саруудад говь цөлд эрс хүйтэрч, температур нь -40 хэм хүртэл буурч, зуны улиралд агаарын температур 45 хэм хүртэл өсдөг. Хэдийгээр хуурайшилтай гэдгээрээ алдартай ч өвөл нь мал, зэрлэг амьтдыг тэжээхэд хангалттай их хэмжээний цас ордог. Өвлийн улиралд цасаар бүрхэгдсэн элсэн манхан говь цөлийг өвөрмөц болгодог гайхалтай ялгаатай байдлыг бий болгох нь ердийн зүйл биш юм. Чухамдаа энэ бол цаст манхан шиг зөрчилдөөнтэй байгаль дэлхий дээрх цорын ганц цөл бөгөөд түүний сэтгэл татам, нууцлаг байдлыг нэмж өгдөг.
3. Үржил шимт газар
Бидний байнга төсөөлдөг цөлийн дүр төрхийг сорьсон говь нь уулс, бэлчээрийн тал, гол мөрөн, жижиг нуурууд, ялангуяа ан амьтан, ургамлын амьдралд чухал ач холбогдолтой баян бүрд зэрэг олон янзын ландшафтуудаараа гайхшруулдаг. 1960-аад оноос хойш зарим баян бүрдүүдийг тариалалтад ашиглаж эхэлсэн бөгөөд гол төлөв мини алим, тоор, тарвас зэрэг жимс тариалах болжээ.
4. МОНГОЛ УЛСЫН ХАМГИЙН БАЯН ХЭСЭГ
Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд говь цөлд анхаарал хандуулах нь үлэг гүрвэлийн олдвороос байгалийн арвин баялаг нөөц рүү шилжсэн. Зэс, алт, нүүрсээр баялаг элсэн цөл уул уурхайн үйл ажиллагааны халуун цэг болжээ. Говь цөл дэх уул уурхайн томоохон бүтээн байгуулалтын талаар эндээс үзнэ үү. Байгалийн баялгийн баялаг: Говь нь зэс, алт, нүүрс зэрэг байгалийн үнэт баялагтай бөгөөд эдийн засгийн чадавхаараа олны анхаарлыг татсаар ирсэн. Уул уурхайн томоохон ордууд: Дэлхийд гурав дахь том зэс, алтны уурхай гэгддэг Оюу толгой, дэлхийн хамгийн том ашиглагдаагүй коксжих нүүрсний 10 том ордын нэг Таван толгой зэрэг говь цөлд томоохон уурхайн үйл ажиллагаа явуулсан. Оюу толгойн уурхай: Оюу толгойн уурхай нь 2000-аад оны сүүлээс хойш ашиглалтад орсон бөгөөд Монгол Улсын эдийн засагт томоохон хувь нэмэр оруулж буй уурхай юм. Оюутолгойн уурхайг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд 4.6 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэсэн тооцоо гарсан нь тус улсын түүхэн дэх хамгийн том санхүүгийн төсөл болсон юм. Эдийн засагт үзүүлэх нөлөө: Уул уурхайн салбар, тэр дундаа Оюутолгойн уурхай нь Монгол Улсын эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэж, ДНБ-ий 30 гаруй хувийг бүрдүүлдэг. Говь цөл дэх ашигт малтмалын баялаг асар их бөгөөд 41 тэрбум фунт зэс, 21 сая унци алтны нөөцтэй гэсэн тооцоо бий. Говь цөлийн ашигт малтмалын баялаг нь түүнийг дэлхийн уул уурхайн салбарын гол тоглогч болгон хувиргаж, Монгол Улсын эдийн засагт чухал нөлөө үзүүлж, дэлхийн өнцөг булан бүрээс олны анхаарлыг татсан.
5. 33 МИИН ЦӨЛ
Говь цөл нь ганц бие биш бөгөөд тус бүр өөрийн гэсэн өвөрмөц тогтоц, онцлог шинж чанартай 33 тусдаа цөлийн цуглуулга юм. Тэдгээрийн дотроос хамгийн том нь 70 мянган хавтгай дөрвөлжин километр талбайг хамарсан “Галбын говь” гэгддэг. Энэхүү цөл газар нь Ангараг гараг шиг улаан хөрс, тэмээний улаавтар өнгөөр алдартай бөгөөд энэ нь өвөрмөц бөгөөд сэтгэл татам болгодог. "Галбын говь"-ын тухай дэлгэрэнгүй: Өвөрмөц ландшафт: "Галбын говь" нь гадаад төрхөөрөө Ангараг гарагийн гадаргуутай төстэй, гайхалтай улаан хөрсөөрөө бусдаас ялгардаг. Тод өнгө нь цөлийн сэтгэл татам, өвөрмөц байдлыг нэмж өгдөг. Улаан тэмээ: Нутгийнхан "Галбын говь"-ыг элсэн цөлийн улаан хөрстэй төгс зохицсон улаавтар дээлтэй тэмээнүүдээрээ мэддэг. Эдгээр тэмээ нь элсэн цөлийн хатуу ширүүн орчинд дасан зохицдог. Дарвуулт чулуу: "Галбын говь"-ын нэгэн сонирхолтой үзэгдэл бол дарвуулт чулуу байгаа явдал юм. Энэхүү чулуу нь хүн, амьтны ямар ч хөндлөнгийн оролцоогүйгээр гөлгөр хөндийн шалан дээр нууцлаг байдлаар хөдөлж, ул мөр үлдээдэг нь эрдэмтэд болон зочдыг гайхшруулж байна. "Галбын говь" нь говь цөлийн өргөн уудам нутгаас олдсон олон талт, оньсого мэт ландшафтуудын талаар товчхон танилцуулж, өвөрмөц онцлогоороо тэнд очсон хүн бүрийн сэтгэлийг хөдөлгөм.